Satybaldieva Gulmira and Kassym Asylzat. Kazakh national yurt. Kyzylorda, Kazakhstan

                                Қазақ киіз үйі

Сатыбалдиева Гүлмира-№110мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Қасым Асылзат-№110 мектептің 2сынып оқушысы

Қызылорда облысы, Жаңақорған кенті

Жоспар:
І.Кіріспе бөлім
Киіз үй – ата-бабамыздың жайлы қонысы
Киіз үйдің шығу тарихы
ІІ. Негізгі бөлім
Киіз үйдің түрлері
Киіз үйдің құрылысы
ІІІ. Қорытынды

“Жаңарған дәстүр, жаңарған өлкем ”
Киіз үйдің киесі

   Киіз үй – жер бетіндегі ең жеңіл тұрғынжай. Оны бірнеше сағат ішінде “тұрғызуға”, яғни тігуге болады, сондай-ақ соншалықты мерзімде жығып, өзіңмен бірге алып кетуге болады. Киіз үй – көшпелілердің ғаламат өнертабысы. Оның жасы, шамасы, көшпелілер дүниеге келген уақытпен парапар болар. Біз әңгіме етіп отырған киіз үй біздің заманымыздың

1 мыңжылдығының  ортасында пайда болды.
         Үй тігу мен жығу дегеніміз – тұтас бір рәсім. Дәстүр бойынша оны бірер ер адам мен екі-үш әйел тұрғыза береді. Олар әуелі ағаш есікке қос қапталынан екі кереге-қанатын бекітеді, сосын қалған қанаттарын (төрт, алты... он екі болуы мүмкін) жалғастырып, дөңгелектеп, үйдің негізгі қаңқасын  іргесін тұрғызады. Сосын оның ортасынан жоғары қарай, бақанға іліп, шаңырақты көтереді. Ол, әдетте, ер адамның, отағасының міндеті. Шаңырақ жасау  үшін жаз ортасына дейін кесілген шырынды қайың ағашын иіп кептіреді.

Шаңырақ - өзіндік бір астрономиялық құрал. Оның күлдіреуші үш не бес талдан тұратын айқыш тіреуіші – дүниенің төрт жағына нұсқап тұрады. Ал шаңырақ сақинасының өзі – бейне-бір көкке көз салған телескоп секілді. Шаңырақ күлдіреуішімен бөлінген аспан кеңістігіндегі жұлдыздардың орналасуына қарай, үй тұрғындары көшіп-қону уақытын дәл анықтайтын болған.

Кереге мен  шаңырақты уықпен біріктіріп болған соң, оны киізден жасалған туырлық, үзік, түндік, есікпен жабады. Олар желден, қардан, ыстықтан өте жақсы қорғайды. Киіз үйдің сүйегін ұстастырып, оның киізден істелген бөліктерін мықтап бекіту, бастырып тұру мақсатында түрлі бау-басқұрлар қолданылады, олардың жәй ғана есілген арқаннан, сәндік тоқыма таспалардан жасалған баулар болуы ықтимал. Дәстүр бойынша ата-ана қолында кенже ұл тұрады, қара шаңыраққа, яғни үлкен үйге мұрагер болатын да сол.

“Әр киіз үйдің тура адам секілді сипатыбар деп есептеледі. Оның түрлі бөлшегіне  адам денесіне сәйкес келетін аттар берілген. Мәселен, үйдегі ошақ орнын кіндік дейді. Қабырғалар – бөксе, керегенің ішкі бөлігі – қарын, уық байланып, күмбезделе бастаған тұсы – иық, шаырақтағы уыққа арналған тесіктер – көз, киіз үйдің ағаш каркасы – сүйек немесе қаңқа (скелет), ал қаңқаны орайтын киіз бөлігі – жабу, яғни киімі деп аталады. Киіз үйдің ішкі жасауы айтып жеткізгісіз әдемі және, сонымен бірге, ұтымды болып табылады. Артық ештеңе жоқ. Және әр бұйымның өз орыны бар. Тура адам бойындағы тәрізді”

Киіз үйдің қазақы және қалмақы деп аталатын екі түрі бар.Қазақы үйлер дөңгелек,толық күмбезді болады.Қазақы үйлер пайдаланылуына,сән-салтанатына қарай бірнеше түрі бар.Мысалы:қара үй (3 қанат),қоңыр үй(4 қанат),боз үй(5 қанат),ақ үй(6 қанат),ақ ала орда(8 қанат),ақ орда(12 қанат),ақ шаңқан үй(16 қанат),алтын үзік(24 қанат),алтын орда(30 қанат) деп аталатын түрлері бар.Сол сияқты көшіп қонуға,уақытынша пайдалануға немесе шаруашылық,жұмыс ретінде бейімделген үй ретінде болады.Олар қос, абылайша, кепе, итарқа,жаппа,жолым үй,ас үй, қалқа деп аталады. Жаңа үй болған жас шаңырақты «отау» дейді.Халық киіз үй жасайтындарды «үйші» деп атаған.

Киіз үйдің іші 4 бөлімге бөлінеді: 1.Төр-мұнда жүк жиналады,қонақтар орналасады. Бұл үйдің жоғары әрі қымбатты орны деп саналады.Жас келіндер бұл жерді баса бермейді.2. Сол жақ-(кіргенде оң жақ)үй иесінің отыратын және жататын орны.Босаға жақта азық-түлік,ыдыс-аяқтар тұрады. Оны шимен жауып қояды.3.Оң жақта-(кіргенде сол жақ)балалары орналасады. Босаға жаққа қарай ер-тұрмандар,киімдер ілінеді.4.От орны-қасиетті орын саналады.Мұнда от жағылады,қазан асылады.

  Киіз үй негізгі 3бөліктен тұрады:Үйдің сүйектері(ағаштан жасалған бөліктері «сүйектері»деп аталады.Киіздері(ши де осыған кіреді). Баулары мен басқұр, арқандары(мұны кейде бір сөзбен «бау-шулары» дейді).

   Киіз үй қазақ өмірі мен әлуметтік ағдайына байланысты әрі үйлесілімділігі сондай,оны үлкейтіп,кішірейтіп,тіпті бір-біріне қосып екі үш бөлмелі етіп тігуге де болады.Туырлыұтан жазда ыстық, қыста суық,жауында су өтпейді. Кейде қыста киіз үймен шығатын  қазақтар туырлықты екі қабат етіп жабады. Үй іргесін шөппен бітеп,айналасын қамыспен шалылап қоралайды.Көбінесе қопал, қамысты жерді паналайтындықтан, желде көп болмайды.

    Киіз үй ағаштан,оның ішінде қайыңнан, көпшілігі талдан жасалады.Бұл ағаштар әрі берік, әрі құрт түспейді, басқалардай тез шірімейді.Талдың тағы бір артықшылығы-оны керегеге қажетті жуан-жіңіңшкесін таңдап алуға  болады.Үйдің сүйегін үйшілер жасайды, оны «үй басу»дейді.Қажетті ағаштар 6ай, кейде бір жылдай көлеңкеде кептіріледі.Үйшілер мезгілі жеткен кезде бұл ағаштарды қажетінше жонып,тезге салып, түзетіп алады. «Тез қасында қисық ағаш жатпайды» деген сөз осыдан қалған.

    Киіз үйдің негізін құрайтын –кереге. «Керегең кең болсын» деген тілек осыдан шыққан.Өйткені үйдің берік,кеңдігі керегеге байланысты.Керегенің басы мен аяқ жағы сәл шалқайтып ортасы дөңестеу жасалады.Дайын керегені «қанат» деп атайды. Яғни 18қанат үйде 18кереге болады деген сөз.Торкөзді кереге әдемі әрі берік болады.

    Киіз үйде есік екеу болады. Бірі ағаштан жасалады, оны сықырлауық деп атайды. Екіншісі киізден жасалады, ол сықырлауықтың сыртынан қапталады.Мұны киіз есік дейді.Киіз есік ашық күндері маңдайшаға дейін шиыршықталып,жиналып қойылады.Үйдің барлық ауырлығын ұстайтын, беріктігін сақтайтын бас арқан. Бас арқан тұсынан сәндік үшін және кереге басы туырлықты қажамас үшін басқұр тағы да орай жүргізіледі.

Уық кереге мен шаңырақ ортасын қосатын негізгі бөліктің бірі.Уық «алақан», «иіні», «қары» және «қаламы» деген атаулардан тұрады.Ол иінінен ішке иіле жасалады,яғни үйдің күмбезді үлгісі осы уақыттан басталады. Қанат санына қарай уақыттың саны да, ұзындығыда өсе береді.Әр үйде көлеміне қарай кеміне 60,әрі кеткенде 150-160-тай уық болады.

   Шаңырақ  киіз үйдің қасиетті, киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған байланысты айтылады.«Шаңырақ биік болсын» деген бата бар. Киіз уй шаңырағы тоғын,күлдіреуіш, кепілдік (кейде «қарғаша») деген бөліктерден тұрады. Тоғынды (яғни шеңбер) қайыңнан оюлап, өрнектеп жасайды.

Үйші үй сүйегін толық жасап болғаннан кейін, оны қызыл түсті жосамен немесе қызыл, көк бояулармен бояйды,егер үй қайыңнан жасалса, оны өсімдік майымен майлайды, бұл ағашқа піл сүйегі түстес өң береді әрі су сіңбейді.Салтанатты ордалардың шаңырағын, уығын, кереге басын, маңдайшасын оюлайды, өрнектейді, ауқаттылар күміспен, сүйекпен,мүйізбен әшекелейді.

Үй сүйегі әзір болған соң,оның киіздері жасалады. Киіздері:кереге бойына«туырлық»,шаңыраққа дейін «үзік»шаңырақты жабатын «түндік» және «киіз есік»деп аталады.Киіздер құр, бауырлар арқылы тұтылады. Олар «туырлық бау», «түндік бау», «үзік бау», «желбау»деп аталады. Туырлық пен үзіктердің өзара айқасатын жерін «жабық» дейді.Туырлық пен үзік баулары кестелі, оюлы жалпақ құрдан жасалып, үйге көрік беріп тұрады.Киіз сыртынан жел көтермес үшін екі белбеу арқан тартылады.Шаңырақта «желбау» деп аталатын ою өрнекті, 4 шашақты бау болады.Ол желді күні шаңырақты бастыруға, көшкенде байлауға ыңғайлы, аса қажет.Жай күндері үйге әсемдік, көрік беріп тұрады.

Қорытынды

         Дәстүр өзгерді, салт жаңарды. Бір кездері ата-бабамыздың киелі қонысы болған киіз үйлер бұл күндері көне жәдігерліктерге айналды. Әжелеріміздің қолымен сырылған сырмақтар, кілемдер, киіз үй жабдықтары қанша ғасыр өтсе де өзбағасын жоғалтқан жоқ.
         Бірақ, жаңарған замандағы киіз үйлер жаңаша жабдықталуда. “Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар” дегендей, - ата-бабалардың киелі мекені – киіз үйдің мәні ешқашан жоғалмақ емес.